Het is tijd voor de laatste grote wielerwedstrijd van het jaar. Dat betekent tijd voor de geologie van de 117e editie van Il Lombardia! De bijnaam is La classica delle foglie morte (de klassieker van de vallende (letterlijk: dode) bladeren). De race is een van de oudste en meest prestigieuze races van het jaar. Het is een van de vijf ‘Monumenten’ van het fietsen. De landschappen waar de renners doorheen racen zijn echter veel ouder! Laten we inzoomen op de fascinerende geologie van een van de mooiste regio’s van Europa, aan de zuidelijke rand van de Alpen. Bereid je voor op de geologie van Il Lombardia.
Een verloren continent
Dit jaar start Il Lombardia in Como. Het is de stad die zijn naam gaf aan het wereldberoemde, Y-vormige Comomeer. Komend vanuit het zuiden rijzen de eerste bergen van de Alpen indrukwekkend op uit de volledig vlakke Povlakte. Het is dan ook niet verwonderlijk dat we dit deel van de Alpen de Zuidelijke Alpen noemen. De (zuidelijke) Alpen zijn ontstaan door de botsing tussen Europa en het continent Adria. Dit proces is alpiene orogenese. Bekijk deze video waarin Douwe orogenese uitlegt aan de hand van kaas.
De Zuidelijke Alpen worden van de rest van de Alpen gescheiden door een grote breuk. Dit is de insmeerfout (zie afbeelding). Het is op zijn minst actief sinds het Oligoceen (~30 miljoen jaar geleden). De rotsen van dit deel van de Zuidelijke Alpen bestaan voornamelijk uit Trias- tot Cenozoïsche sedimenten. Denk aan kalksteen en dolomiet die zich vormden in de ondiepe zeeën aan de passieve rand van het voormalige – nu verloren gegane – continent Groot-Adria. De enige zichtbare overblijfselen van dit ‘verloren’ continent – ongeveer zo groot als Groenland – zijn nu bewaard gebleven in de bergketens van landen als Italië, Kroatië, Griekenland en Turkije.
Diep Comomeer
De bergen van de Zuidelijke Alpen worden doorsneden door diepe rivier- en gletsjervalleien. Sommige daarvan herbergen de wereldberoemde meren van Noord-Italië, zoals het Comomeer. De Huffington Post noemde het Lago di Como het mooiste meer ter wereld. George Clooney was zo onder de indruk van het landschap dat hij een huis aan het meer kocht. Het staat momenteel te koop voor de kleine prijs van 107 miljoen euro…
Hoe zijn deze meren ontstaan? Gezien het huidige subtropische microklimaat bij het Comomeer zal het je misschien verbazen dat de Noord-Italiaanse meren een glaciale oorsprong hebben! Tijdens de laatste ijstijden baanden grote gletsjers zich een weg door de bergen naar het zuiden. Nadat de gletsjers zich aan het einde van de laatste ijstijd terugtrokken, vulde deze diepe vallei zich met water. Dit resulteerde in hetop twee na grootste meer van Italië. Met een diepte van meer dan 400 meter is het Comomeer het5e diepste meer van Europa. Het is het diepste buiten Noorwegen. De U-vormige vallei lijkt op een Italiaanse versie van een Noorse fjord!
Links: Foto van de Trias-kalkstenen rond het fjordachtige Comomeer(genomen door Bram Vaes bij Lecco). Rechts: gereconstrueerde lobben van de gletsjers die de gletsjervalleien hebben uitgesleten waarin nu het Lago Maggiore en het Lago di Como liggen. Uit Note Illustrative della Carta Geologica d’Italia Foglio 075 Como.
En zijn monsters…….
De beroemdste inwoner van het Comomeer heeft sterke banden met de geologie. De Lariosauro, genoemd naar de oude naam van het meer (Lario), is een mythisch monster dat in het meer zou leven. In 1946 zou er een reptielachtig wezen in het meer hebben gezwommen. Hierdoor ontstond de Italiaanse versie van de beroemde mythe van het monster van Loch Ness. Sindsdien zijn er meerdere vermeende waarnemingen geweest van de Lariosauro. Het bestaan ervan is natuurlijk nooit bewezen.
Interessant genoeg leefden er vroeger zelfs zwemmende reptielen in dit gebied! Tijdens het Trias leefden er reptielen van 70-80 cm lang, door paleontologen Lariosaurus genoemd, in de tropische zee die deze regio ooit bedekte. Dit kleine – en nauwelijks angstaanjagende – ‘monster’ werd al in 1830 ontdekt en was een van de vroegst bestudeerde reptielen van de Alpen. Er zijn veel fossielen van dit kleine, vleesetende reptiel gevonden in de indrukwekkende bergen Triassische kalksteen in de buurt van Lecco. De race van dit jaar gaat dwars door deze bergen.
Voerzone
Na 149 km passeren de renners het stadje San Pellegrino Terme. San Pellegrino, beroemd om zijn thermale wateren, vindt zijn oorsprong in de oude nederzetting van het Orobi volk. Dit was een Keltische etnische groep. Het water van San Pellegrino is van nature rijk aan mineralen. Dit is te danken aan zijn oorsprong in de Dolomieten op ongeveer 1200 meter boven zeeniveau. Het duurt ongeveer 30 jaar om meer dan 800 meter hoogte te overbruggen en de bron bij San Pellegrino Terme te bereiken. Tijdens deze langzame reis absorbeert het mineralen uit het dolomiet en vulkanisch gesteente waar het doorheen stroomt. Dat geeft het water zijn heilzame eigenschappen.
In de stad wordt al meer dan 600 jaar mineraalwater geproduceerd. Leonardi da Vinci zou de stad in 1509 hebben bezocht om het beroemde water te proeven. Hij schreef zelfs over de eigenschappen ervan. In 1961 werd er een bottelarij opgericht voor het beroemde S. Pellegrino mineraalwater en andere koolzuurhoudende dranken.
Passo di Ganda
Tijdens de laatste grote klim van de dag, de Passo di Ganda, doorkruisen de renners een van de sedimentaire bekkens die de Alpiene orogenese hebben overleefd. De afgezette gesteenten in het voormalige bekken zijn niet sterk vervormd of gemetamorfoseerd. Het is de ideale plek om te bestuderen hoe het gebied eruitzag in het tijdperk van de dinosauriërs! Het eerste deel van de klim, van de kerk van Gazzaniga naar de “Masserini” lokaliteit, loopt door wat ooit een Trias carbonaat platform was gevormd in een tropische, ondiepe zee. Tegenwoordig zijn soortgelijke omgevingen te vinden op plaatsen als de Bahama’s.
Als je de kalkstenen langs de weg goed bekijkt, kun je zelfs fossiele resten van oude koralen vinden! Meer dan 200 miljoen jaar geleden wemelde het hier van de exotische zeeflora en -fauna. In 1973 ontdekte een onderzoeker van het natuurhistorisch museum van Bergamo de gefossiliseerde overblijfselen van ’s werelds oudste pterosaurus (~217 miljoen jaar oud). Hij heet Eudimorphodon ranzii en werd ongeveer 3 kilometer ten zuiden van Gazzaniga in de stad Cene ontdekt. Het was het eerste vliegende reptiel uit het Trias! De site is nu open voor bezoekers als onderdeel van het Paleontologische Park van Cene. Het fossiel zelf wordt bewaard in het Enrico Caffi Civic Museum of Natural Sciences in Bergamo, samen met andere fossielen die in de Cene-groeve zijn gevonden.
Laten we gaan zwemmen
Van dinosaurussen terug naar de geologie van Il Lombardia. Tijdens het meest uitdagende deel van de klim bevinden de renners zich plotseling in het echte, oude sedimentatiebekken. Het is een relatief laaggelegen omgeving waar dikke pakketten sedimenten zijn afgezet. Aan het begin van het Jura, ongeveer 200 miljoen jaar geleden, onderging het onverstoorde carbonaatplatform een drastische verandering. Dit werd veroorzaakt door de opening van de Atlantische Oceaan. Ondanks de afstand van duizenden kilometers veroorzaakte de scheiding tussen Eurazië en Noord-Amerika ingrijpende veranderingen in het toekomstige Alpengebied.
Een nieuwe oceaan, bekend als de Ligurisch-Piëmontese Oceaan, begon zich te openen. Het bereikte uiteindelijk het stadium van de huidige Rode Zee voordat het abrupt tot stilstand kwam. Wanneer de renners de top van de Passo di Ganda bereiken, arriveren ze aan de voet van de oude onderwaterhelling die de hoofdbreuk van het bekken schetst. Het veroorzaakte talrijke onderwateraardbevingen tijdens zijn Jura-activiteit. Dit is te zien aan de kalkstenen langs de weg, die een direct bewijs vormen van landverschuivingen onder water. Kortom, we passeren wat ooit een zeer actieve oceaanbodem was!
Inheemse bewoners van de zuidelijke Alpen
De laatste klim voor aankomst in Bergamo gaat over een van de heuvels die het voorste deel van de Zuidelijke Alpen kenmerken. Net als alle beklimmingen van Il Lombardia zijn deze heuvels direct gerelateerd aan de botsing tussen Adria en Europa. Weet je nog, degene die leidde tot de verheffing van de Alpenketen. De ‘laatste’ heuvels van de Alpen, gevormd door de plooiing van Krijt-turbidieten en Oligoceen-Miocene voorlandafzettingen, verdwijnen plotseling naar het zuiden. Maar daar houdt de ketting niet op! Geologisch gezien lopen de Zuidelijke Alpen door onder het pannenkoekenplateau van de Povlakte.
Gedurende vele miljoenen jaren hadden de oprijzende Alpen te maken met erosie door wind, water en ijs. De sedimenten, zoals zand en klei, die tijdens dit proces zijn gevormd, zijn afgezet door rivieren zoals de Po, Ticino en Adda in het Po-bekken. Ze vormen nu een kilometers dikke bedekking van het zuidelijkste deel van de Alpen. We noemen dit onzichtbare deel van de bergketen de “Milano Gordel”. Een perfect voorbeeld van de verborgen geologische wereld onder onze voeten! Of wielen…..
En de winnaar is…
Tijdens de race hebben de meeste renners weinig tijd om te genieten van de geologie en het landschap om hen heen. Maar voor een paar rijders zullen de landschappen van de Zuidelijke Alpen ervoor zorgen dat ze zich thuis voelen. Wat de geologie betreft, zijn er veel overeenkomsten tussen dit deel van Lombardije en een andere beroemde regio op fietsgebied: Slovenië. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de twee grootste favorieten van dit jaar daar zijn opgegroeid: Primož Roglič en Tadej Pogačar. Laatstgenoemde was de winnaar van de laatste twee edities van Il Lombardia. Na een grote rit van 238 km door de geologie van Il Lombardia zullen we weten of de winnaar van dit jaar een inwoner van de zuidelijke Alpen zal zijn!
