De stress is zeker opgelopen na zes etappes en de machtige Toumalet die aan de horizon opdoemt. Maar wist je dat de aarde ook onder stress kan staan? Tot op het punt van een meltdown.
We zijn in de Pyreneeën met beklimmingen als Col d’Aspin (12 km aan 6,5%) en de Tourmalet (17,3 km aan 7,3% gemiddeld). Na het passeren van de finishlijn kunnen de renners en toeschouwers zich vergapen aan de prachtige Pyreneeëntoppen van Pic du Midi de Bigorre en het Massif du Néouveille. Dankzij de platentektoniek kunnen we deze bergen bekijken en beklimmen. Later ontmoeten we pionier Marie Tharp die een grote rol speelde op dit gebied.
De rotsen van de Hoge Pyreneeën zijn gevormd door botsingen tussen continenten en de opbouw van gebergten die meer dan 350 miljoen jaar geleden begon. We hebben hier al eerder over gelezen. De bergtoppen van Zuid-Frankrijk en Noord-Spanje hebben een bijzondere geschiedenis. Vlakbij is het Massif du Néouveille een beroemd voorbeeld van wat er kan gebeuren met rotsen diep in het hart van bergketens als ze onder druk komen te staan – het resultaat van immense tektonische druk en temperaturen!
Meltdown
De bergen waren gestrest dus ze hadden een meltdown. Kun je het ze kwalijk nemen? Rotsen zijn tenslotte net mensen. Ze raken gestrest. En als ze gestrest raken – net als mensen – buigen ze soms, breken ze soms en krijgen ze soms een inzinking. De Hoge Pyreneeën leggen het allemaal vast. Er zijn krommingen, breuken en smeltingen toen bergen omhoog kwamen als reactie op tektonische krachten en botsingen die het supercontinent Pangea opbouwden en vervolgens uit elkaar scheurden!
Hoe zit het met die ineenstorting? Veel rotsen van de hoogste toppen zijn granieten. Dit zijn stollingsgesteenten die ontstaan door afkoeling en kristallisatie van gesmolten gesteente. Aan het einde van de “Variscische” bergopbouw, zo’n 300 miljoen jaar geleden, vormden zich ongelooflijke hoeveelheden gesmolten gesteente die de ondiepe korst binnendrongen. Stel je de huidige Andes voor, of de verhalen over de Vesuvius, met extreme en rampzalige uitbarstingen, en je komt al halverwege. Op dat moment zou er een spectaculaire uitdrukking aan het aardoppervlak zijn geweest (zei iemand vuurwerk?).
Vurig venster
Wat je in je hoofd oproept als je aan “vulkaan” denkt, is eigenlijk maar het topje van de ijsberg. Onder die vulkanische vlek bevindt zich een wereld van vuur en vlammen – uitgestrekte opslagkamers van gesmolten materiaal. Vandaag hebben we in de Hoge Pyreneeën een zeldzame kans om de diepere leidingen van het vulkanische systeem te zien. Dit komt omdat het bovenste deel al lang is weggesleten. Een venster naar de vurige onderwereld!
In feite weten geologen niet waarom er zoveel graniet in de Pyreneeën zit. Het is moeilijk om de verbazingwekkende hoeveelheden gekristalliseerd gesmolten gesteente te verklaren die alleen het gevolg zijn van het smelten van het materiaal dat er al was. Sommige wetenschappers hebben aangetoond dat de rotsen zo heet werden dat ze zelf begonnen te smelten. Anderen zeggen dat het meeste magma ergens anders vandaan kwam, bijvoorbeeld uit de mantel. In werkelijkheid suggereert de chemie dat het beide is. Dus we krijgen het beste van beide (onder)werelden! Denk daaraan als je de volgende keer je vriend bezoekt die een nieuw granieten aanrechtblad in zijn keuken heeft geïnstalleerd…
Wat omhoog gaat, moet ook weer naar beneden komen. Bergen vormen hierop geen uitzondering. Na de 300 miljoen jaar oude smelting werd het gebergte geërodeerd en de continenten uit elkaar getrokken. Er vormde zich een oceaan tussen de continenten. Maar als een accordeon werd de oceaan samengeperst en teruggeduwd in de mantel, en de bergen rezen weer op. (zie ook stadium 9 voor het trieste einde van de babyoceaan).
Pionier: Mary Tharp
De voortdurende geboorte en dood van de zeebodem is een van de beste bewijzen die we hebben ter ondersteuning van de platentektonische theorie. Door dit accordeonachtige openen en sluiten kunnen we de bergbouwprocessen van vroeger en nu verklaren.
Ironisch genoeg is het vermogen van geologen om de vorming van de hoogste bergen te verklaren, gebaseerd op waarnemingen van enkele van de diepste plekken op aarde: de oceaanbodem.
Wie wist dat het in kaart brengen van de oceaanbodem ons iets zou leren over bergformaties? Dit staat op naam van Marie Tharp. Ze was een gerenommeerd Amerikaans geoloog en oceanografisch cartograaf wiens zeebodemkaarten de paradigmaverschuiving en acceptatie van platentektoniek forceerden.
Vóór de jaren 1950 wisten we minder over de zeebodem dan over het oppervlak van de maan. Maar Tharp gebruikte sondeerprofielen die waren verkregen door onderzeeërs van de Amerikaanse marine in delen van de Noord-Atlantische Oceaan en merkte een consistente V-vormige kloof op die consequent terugkwam in de bathymetrie.
En zo ontdekte Tharp de Mid-Atlantische Rug – de langste ononderbroken vulkanische keten op aarde. Een kloofvallei die de naad markeerde waarlangs de zeebodem uit elkaar scheurde en steeds nieuwe zeebodem voortbracht. Hoe meer ze keek, hoe meer het haar opviel dat de spreidingsas continu rond de wereldbol liep, zoals de naden op een honkbal.
Met deze ontdekking vielen andere stukjes van de platentektonische puzzel met een Big Bam op hun plaats. Eindelijk waren de verklaringen voor de kolossale omvang van continentale drift, locaties van aardbevingen en vulkanen allemaal logisch. En het is door de bewegingen van platen – de geboorte en dood van oceanen en de botsingen in slow motion tussen continentale brokken – dat we bergen op aarde hebben.
Meidenpraat
Tharp’s nalatenschap zal de tand des tijds doorstaan. Ze zette door in een tijd waarin vrouwen niet alleen werden ontmoedigd in de wetenschap, maar ook expliciet werden uitgesloten van veldwerkmogelijkheden. Ideeën werden afgedaan als “meidenpraat“. Haar avonturen op onbekend terrein in haar tijd – zowel geologisch als professioneel – bezorgden haar een gerenommeerde plaats in de Hall of Fame van de wetenschap.
